แม่น้ำโขงมีความยาวประมาณ 4,909 กิโลเมตร ไหลผ่าน 6 ประเทศ ได้แก่ เวียดนาม ลาว กัมพูชา เมียนมา ไทย และ สาธารณรัฐประชาชนจีน (มณฑลยูนนาน และมณฑลชิงไห่) นับเป็นหนึ่งในแม่น้ำสายที่ยาวที่สุดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มีความสำคัญทางเศรษฐกิจ สิ่งแวดล้อม และวัฒนธรรมต่อประเทศที่อยู่ในลุ่มน้ำนี้อย่างมาก เป็นแหล่งน้ำที่สำคัญสำหรับการดำรงชีพของประชากรในพื้นที่ลุ่มน้ำนี้ของทั้ง 6 ประเทศ ซึ่งมีประมาณ 70–80 ล้านคน1 แม่น้ำโขงเป็นแหล่งน้ำชลประทานเส้นทางคมนาคม แหล่งเพาะพันธุ์พืชและสัตว์ อย่างไรก็ตามการบริหารจัดการแม่น้ำโขงที่ผ่านมา ประสบปัญหาหลายประการเช่น การเพิ่มขึ้นของจำนวนประชากร การพัฒนาขยายตัวของเมือง และการแข่งขันด้านผลประโยชน์ในพื้นที่จากการสร้างเขื่อนพลังงานไฟฟ้าบริเวณต้นน้ำในเขตสาธารณรัฐประชาชนจีน รวมทั้งปัญหาปริมาณน้ำที่ลดลงในพื้นที่ประเทศปลายน้ำ เช่น เวียดนาม ลาว กัมพูชา ไทย ซึ่งมีผลต่อปริมาณผลผลิตเกษตรกรรม ระบบชลประทานขาดประสิทธิภาพ
ผลกระทบต่อการไหลเวียนของกระแสน้ำธรรมชาติที่มีผลต่อการปรับตัวและการลดปริมาณของสัตว์น้ำ ส่งผลกระทบและการสูญเสียทางเศรษฐกิจในกลุ่มประเทศที่อยู่ริมฝั่งแม่น้ำโขงปัจจุบันมีจำนวนเขื่อนพลังงานไฟฟ้า รวม 11 เขื่อน ในลุ่มน้ำโขงตอนบน โดยเฉพาะเขื่อนที่มีขนาดใหญ่มีกำลังการผลิตกระแสไฟฟ้ามากกว่า 5,000 เมกะวัตต์ รัฐบาลจีนให้การสนับสนุนทุกรูปแบบสำหรับข้อตกลงกับประเทศที่ต้องการงบประมาณสร้างเขื่อน เช่น ในรอบ 15 ปีที่ผ่านมา สาธารณรัฐประชาชนลาวสร้างเขื่อน 78 เขื่อน และมีนโยบายเพิ่มอีก 250 เขื่อน โดยความช่วยเหลืองบประมาณจากรัฐบาลจีน เพื่อเป็นฐานการผลิตกระแสไฟฟ้า สำหรับประเทศในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้2
การระดมทุนไม่ยั้งของจีนในภูมิภาคลุ่มน้ำโขง เช่น เทคโนโลยีระบบรางในลาว รวมทั้งโครงการพัฒนาต่างๆ ของจีนในลุ่มแม่น้ำโขงสร้างปัญหาให้ประเทศที่อยู่ปลายน้ำ เช่น โครงการสร้างเขื่อนขนาดใหญ่เพื่อผลิตกระแสไฟฟ้า มีผลกระทบต่อระบบนิเวศ และสิ่งแวดล้อมเมื่อจีนเปิดดำเนินการเขื่อนมั่นวาน ในปี 2536 และเขื่อนวูนงหลง ในปี 2561
กรอบความร่วมมือล้านช้าง-แม่โขง เป็นส่วนหนึ่งของโครงการ ‘หนึ่งแถบหนึ่งเส้นทาง’ (Belt and Road Initiative) ในยุคประธานสีจิ้นผิง ในปี 2556 ซึ่งเป็นยุทธศาสตร์หลักของรัฐบาลเพื่อสร้างอิทธิพลในระดับภูมิภาคและระดับโลก ลักษณะทางภูมิศาสตร์มีส่วนสำคัญในการกำหนดยุทธศาสตร์ จีนเลือกมหาสมุทรแปซิฟิกและทะเลจีนใต้ในการเชื่อมโยงกับประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในส่วนที่มีพื้นที่ใกล้ทะเล และเลือกแม่น้ำโขงเพื่อเชื่อมโยงกับกลุ่มประเทศในลุ่มแม่น้ำโขง ยุทธศาสตร์ดังกล่าวทำให้จีนประสบความสำเร็จโดยขยายอิทธิพลทางเศรษฐกิจ การเมืองและความมั่นคง การค้าและการลงทุน
สหรัฐฯ ในยุครัฐบาลโดนัลด์ ทรัมป์ ไม่แสดงจุดยืนที่ชัดเจนต่อเรื่องนี้ ไม่เหมือนผู้นำในอดีต ในที่สุดทรัมป์จำเป็นต้องปรับเปลี่ยนนโยบายเพื่อรักษาภาพลักษณ์ความร่วมมือโดยเฉพาะมิติความมั่นคงและการพัฒนาที่ยั่งยืนในกลุ่มประเทศลุ่มน้ำโขง
กลุ่มประเทศเอเชียตะวันออกเฉียงใต้เริ่มถูกแทรกแซงจากกลุ่มประเทศนายทุน เช่น สหรัฐอเมริกา ญี่ปุ่น เกาหลีใต้ อินเดีย เพื่อใช้เป็นฐานการผลิตและส่งออกสินค้า
การพัฒนาและความร่วมมือเพื่อความยั่งยืนในลุ่มน้ำโขง ตามแผนปฏิบัติการแม่โขง-ล้านช้าง มีระยะแผนปฏิบัติการ 5 ปี (พ.ศ. 2566-2570) ประกอบด้วยหลักการ 7 ประการ3 ดังนี้ 1. การคุ้มครองทรัพยากรน้ำและการพัฒนาพื้นที่สีเขียว 2. การบริหารจัดการทรัพยากรน้ำแบบบูรณาการและการปรับตัวจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ 3. การพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานและประโยชน์ร่วมพัฒนาพื้นที่ชนบทและอนุรักษ์น้ำและปรับปรุงชีวิตความเป็นอยู่ของประชาชน 4. การพัฒนาไฟฟ้าพลังน้ำอย่างยั่งยืนและความมั่นคงด้านพลังงาน 6. ความร่วมมือข้ามพรมแดนและการแบ่งปันข้อมูลในภูมิภาค และ 7. การประสานงานกับสาขาอื่นๆ
การลงทุนจากจีนมีเป้าหมายด้านภูมิรัฐศาสตร์เพื่อประโยชน์ตนเอง มุ่งเน้นการสร้างเขื่อนพลังงานน้ำขนาดใหญ่ เพื่อผลิตกระแสไฟฟ้า โดยลดคุณค่าความหลากหลายทางชีวภาพในลุ่มน้ำโขง
รูป: การสร้างเขื่อนขนาดใหญ่จำนวนมากเพื่อผลิตกระแสไฟฟ้า สร้างปัญหาการบริหารจัดการน้ำ
ที่มา: Mekong River Commission. (2024). Lower Mekong River Basin Atlas 2023. Vientiane: MRC Secretariat. DOI: 10.52107/mrc.bjk3zl สืบค้นเมื่อ: วันที่ 20 พฤษภาคม 2568
เอกสารอ้างอิง
