การเปลี่ยนแปลงโครงสร้างประชากรเป็นหนึ่งในกระแสการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ (mega trend) อันเนื่องมาจากอัตราส่วนของผู้สูงอายุต่อจำนวนประชากรรวมเพิ่มขึ้น ซึ่งเป็นผลมาจากการที่ประชากรมีอายุยืนยาวขึ้นและจำนวนบุตรเฉลี่ยต่อผู้หญิงหนึ่งคน (อัตราเจริญพันธุ์) ลดต่ำลงกว่าระดับทดแทนพ่อแม่ที่เสียชีวิต หลายประเทศทั่วโลกกำลังเผชิญสถานการณ์นี้ และมีความพยายามจะชะลอการลดลงของอัตราเจริญพันธุ์รวม (Total Fertility Rate-TFR) และเพิ่มจำนวนเด็กเกิดเพื่อเป็นประชากรวัยแรงงานและสร้างผลิตภาพทางเศรษฐกิจในอนาคต 

ประเทศไทยเป็นประเทศที่มีอัตราเจริญพันธุ์ต่ำที่สุดเป็นลำดับที่ 17 ของโลกและลำดับที่ 4 ในเอเชีย รองจากเกาหลีใต้ สิงคโปร์ และจีน ตามลำดับ¹  อย่างไรก็ตาม การคาดประมาณอัตราเจริญพันธุ์รวมของประเทศไทยในปี 2568 เท่ากับ 0.93² ซึ่งหมายความว่า ผู้หญิงไทยคนหนึ่งจะมีบุตรเฉลี่ย 0.93 คนตลอดวัยเจริญพันธุ์ (อายุ 15-49 ปี) อัตราเจริญพันธุ์รวมของประเทศไทยที่คาดประมาณนี้ต่ำกว่าที่สหประชาชาติคาดประมาณไว้ (1.2) และต่ำกว่าอัตราเจริญพันธุ์รวมของสิงคโปร์ (0.96) 

นโยบายส่งเสริมการเกิดในแต่ละทวีปของโลก

หลายประเทศทั่วโลกมีการออกนโยบายส่งเสริมการเกิด (pronatalist policies) เพื่อตอบสนองต่ออัตราเจริญพันธุ์รวม ที่ลดต่ำกว่าระดับทดแทนประชากร (2.1) ซึ่งเป็นระดับที่สามารถทดแทนพ่อแม่ที่เสียชีวิต โดยเฉพาะประเทศในแถบยุโรปตะวันตก เอเชียตะวันออก และบางประเทศในโอเชียเนียและอเมริกาเหนือ

จากข้อมูลในตาราง จะเห็นได้ว่า นโยบายที่ช่วยให้ผู้หญิงสามารถทำงานและเลี้ยงลูกได้พร้อมกัน (work-family balance) เช่น การลาคลอด/การลาของพ่อแม่ที่ได้รับค่าตอบแทน การสนับสนุนค่าเลี้ยงดูเด็ก และบริการดูแลเด็กที่เข้าถึงได้ง่ายมีแนวโน้มช่วยให้อัตราเจริญพันธุ์รวมสูงขึ้นในยุโรปเหนือ/ตะวันตก เช่น สวีเดน และ ฝรั่งเศส^3-7 ขณะที่ในเอเชียตะวันออก เช่น สิงคโปร์ ญี่ปุ่น และเกาหลีใต้ที่ผ่านมา แม้มีนโยบายหลายอย่าง แต่อัตราเจริญพันธุ์รวมยังต่ำมาก ส่วนหนึ่งอาจเป็นผลมาจากปัจจัยทางสังคม เศรษฐกิจและวัฒนธรรม^{6, 8-11} ที่เป็นข้อจำกัดในการเลี้ยงดูลูก เช่น ภาวะเศรษฐกิจไม่มั่นคงทำให้ครอบครัวกังวลกับค่าใช้จ่ายในการเลี้ยงดูลูกที่เพิ่มขึ้น การเสียโอกาสการทำงานของผู้หญิงที่ต้องหยุดงานเพื่อดูแลลูก และวิถีชีวิตที่ต้องการเวลาและอิสระในการทำงานหรือทำกิจกรรมที่ชอบ ซึ่งหากมีลูกจะไม่สามารถทำได้อีก  ส่วนในประเทศรายได้ต่ำ เช่น ไนจีเรีย และ เอธิโอเปีย อัตราเจริญพันธุ์รวมยังสูง จึงยังไม่มีนโยบายส่งเสริมการเกิด^{12, 13} 

เรียนรู้จากประสบการณ์เกาหลีใต้ 

ประเทศเกาหลีใต้มีอัตราการเกิดเพิ่มขึ้นอีกครั้งในปี 2025 หลังลดติดต่อกันมา 9 ปี โดยรัฐบาลของประเทศได้มีความพยายามหลายอย่าง ทั้งการให้เงินของขวัญ (baby bonus) สูงถึง 100 ล้านวอน หรือเทียบเป็นเงินไทยมากกว่า 2 ล้านบาท¹⁴ สำหรับค่าเล่าเรียนระดับชั้นอนุบาล 3 ปีในโรงเรียนนานาชาติในประเทศ ซึ่งมีค่าใช้จ่ายประมาณ 96 ล้านวอน ไม่รวมค่าแรกเข้าและค่าใช้จ่ายอื่นๆ จะเห็นได้ว่า เงินโบนัสที่รัฐบาลเกาหลีใต้ให้นั้นมากพอที่จะจูงใจให้คนที่วางแผนจะมีลูก สามารถตัดสินใจมีลูกได้ไม่ยาก เพราะนโยบายดังกล่าวสามารถลดความกังวลใจเกี่ยวกับค่าใช้จ่ายและคุณภาพการศึกษาของลูกอย่างน้อยในช่วงปีแรกๆ ที่มีความสำคัญมากในการพัฒนาคุณภาพประชากร 

ประเทศเกาหลีใต้ยังมีมาตรการจูงใจทางภาษี หากมีลูก 1 คนจะสามารถลดหย่อนภาษีได้อีก USD 350 ต่อปี เทียบเป็นเงินไทยประมาณ 12,000 บาท พ่อแม่สามารถลาคลอดบุตรได้ 6 เดือนโดยได้รับค่าจ้างเต็ม 100% โดยรัฐเป็นคนจ่าย นอกจากนี้ รัฐยังเก็บข้อมูลจำนวนเด็กเกิดในแต่ละบริษัทและหน่วยงาน¹⁴ เพื่อนำมาวิเคราะห์และใช้ปรับนโยบายส่งเสริมการเกิดให้สอดคล้องและตรงเป้าหมายมากยิ่งขึ้น 

นโยบายส่งเสริมการเกิดดังกล่าวทำให้ผลการสำรวจทัศนคติเกี่ยวกับการแต่งงานดีขึ้น เกินกว่าครึ่งหนึ่งของผู้ตอบแบบสอบถาม (52.5%) แสดงทัศนคติเชิงบวกต่อการแต่งงาน ซึ่งสูงที่สุดนับตั้งแต่ปี 2014 หรือในรอบ 10 ปีที่ผ่านมา มาตรการทั้งหมดนี้ทำให้อัตราเจริญพันธุ์รวมเพิ่มขึ้น จากที่ลดลงอย่างต่อเนื่องมาเกือบ 10 ปี 

ตัวอย่างของประเทศเกาหลีใต้แสดงให้เห็นความพยายามหลายอย่างต่อเนื่องเพื่อเพิ่มอัตราเจริญพันธุ์รวม ทั้ง baby bonus ที่ทุ่มเงินจำนวนมหาศาล การลดหย่อนภาษี และการขยายระยะเวลาลาคลอดทั้งพ่อและแม่จาก 3 เดือนเป็น 6 เดือนและรัฐจ่ายค่าจ้างให้เต็มจำนวน โดยรัฐไม่เพียงสนับสนุนเงินเท่านั้น แต่ยังสะท้อนความรับผิดชอบในการเลี้ยงดูลูกว่า เป็นหน้าที่ทั้งของพ่อและแม่อย่างเท่าเทียมกัน  เพราะเป็นนโยบายที่ให้สิทธิการลางานเพื่อดูแลลูกทั้งพ่อและแม่

แนวทางการส่งเสริมการมีบุตรลักษณะนี้ ยังพบได้ในประเทศอื่นๆ ในเอเชีย เช่น ประเทศสิงคโปร์ ซึ่งส่งผลให้อัตราเจริญพันธุ์รวมสูงขึ้นในช่วงหนึ่งเช่นเดียวกัน แต่ต่อมาอัตราเจริญพันธุ์รวมก็ลดลงไปอีก อันเนื่องจากปัจจัยต่างๆ ที่ไม่ใช่เพียงเรื่องของเศรษฐกิจหรือค่าใช้จ่ายในครอบครัวเท่านั้น แต่เป็นเรื่องของระบบนิเวศทางสังคมที่สามารถเอื้อให้ครอบครัวสามารถเลี้ยงดูบุตรได้อย่างที่คาดหวังได้หรือไม่ พ่อแม่คาดหวังจะส่งลูกเข้าโรงเรียนที่มีชื่อเสียง ประเทศสิงคโปร์ยังมีนโยบายให้ลูกคนที่ 2 และ 3 ได้เข้าเรียนในโรงเรียนเดียวกับพี่ได้เลย ทำให้ช่วยลดภาระของพ่อแม่ในการหาโรงเรียนให้ลูกคนต่อมาได้อย่างมาก¹⁵

ทำไมเกาหลีใต้ทำได้…แล้วประเทศไทยล่ะ พร้อมหรือยัง?

หากย้อนมามองประเทศไทย... “เราพร้อมหรือยังที่จะมีนโยบายหนุนผู้หญิงทำงานและเลี้ยงลูกไปพร้อมกัน เหมือนยุโรปเหนือ/ตะวันตก?” “ประเทศไทยพร้อมหรือยังที่จะลงทุนจริงจัง ด้วยเงินอุดหนุน และสิทธิ์ลาคลอดพร้อมรับค่าจ้างเต็ม 6 เดือน เหมือนเกาหลีใต้?” หากประเทศไทยมีมาตรการเช่นเดียวกันนี้ เชื่อว่าครอบครัวไทยพร้อมจะตอบสนองนโยบายการมีบุตรเพิ่มขึ้นไม่น้อยกว่าเกาหลีใต้แน่นอน 

การมีเด็กเกิดมากขึ้น…ใช่คำตอบที่ประเทศไทยต้องการจริงหรือ? 

ปัจจุบันประเทศไทยต้องการจำนวนเด็กเพิ่มขึ้น หรือต้องการเพิ่มคุณภาพของเด็ก เพื่อที่จะเติบโตเป็นทรัพยากรที่มีคุณค่าของประเทศ เราต้องการเด็กที่แข็งแรงทั้งสุขภาพกายและสุขภาพใจ พร้อมปรับตัวกับการเปลี่ยนแปลงทางสังคม เทคโนโลยี และสภาพภูมิอากาศ ความคาดหวังของพ่อแม่ว่าลูกจะได้พัฒนาความสามารถได้เต็มศักยภาพทั้งทักษะวิชาชีพ (hard skill) และทักษะทางสังคม (soft skill) ประเทศไทยมีการศึกษาฟรีให้แต่เป็นในระดับขั้นพื้นฐาน ซึ่งอาจไม่ตอบโจทย์พ่อแม่บางคนที่ต้องการให้ลูกตัวเองมีการศึกษาในระดับสูงๆ เข้าสถาบันการศึกษาชั้นนำ ดังนั้นพ่อแม่ยังคงต้องเตรียมเงินเพื่อการศึกษาที่มีค่าใช้จ่ายสูงมาก เพื่อตอบสนองความคาดหวังเชิงคุณภาพของผลลัพธ์การศึกษา ค่าใช้จ่ายโดยเฉลี่ยในการเลี้ยงลูกคนหนึ่งจนจบปริญญาตรีอยู่ที่ประมาณ 3 ล้านบาท บางคนไม่พร้อมจะเสียสละทรัพยากรที่หามาได้ด้วยความยากลำบาก ทั้งเงินและเวลา และรวมทั้งวิถีชีวิต (lifestyle) เพื่อหาเงินดูแลลูก ในเมื่อการเลี้ยงดูลูกมีค่าใช้จ่ายมาก 

พลิกวิกฤติเด็กเกิดน้อยด้วยการจัดสรรทรัพยากร

แม้ประเทศไทยกำลังเผชิญวิกฤตเด็กเกิดน้อยและสังคมสูงวัย แต่หากมองอย่างสร้างสรรค์ วิกฤตนี้สามารถพลิกเป็นโอกาสสำคัญในการพัฒนาประชากรได้ โดยเริ่มจากการทำให้ “ทุกการเกิดมีคุณภาพ” ผ่านการลงทุนด้านสุขภาพแม่และเด็ก การพัฒนาเด็กปฐมวัย และการยกระดับระบบการศึกษาให้เข้มแข็งและตอบสนองการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและเศรษฐกิจ เพื่อสร้างพลเมืองรุ่นใหม่ที่มีศักยภาพสูง แม้จำนวนเด็กจะน้อยลงแต่มีคุณภาพมากขึ้น ในขณะเดียวกัน สถานการณ์แรงงานที่ลดลงสามารถใช้เป็นแรงผลักดันในการปรับโครงสร้างเศรษฐกิจไปสู่เศรษฐกิจฐานความรู้และนวัตกรรม ควบคู่กับการพัฒนาทักษะแรงงาน (reskilling และ upskilling) รวมถึงการสนับสนุนให้ผู้สูงอายุมีโอกาสทำงานในอาชีพที่เหมาะสม เพื่อเพิ่มศักยภาพของกำลังแรงงานโดยรวม

นอกจากนี้ การเข้าสู่สังคมสูงวัยยังเป็นโอกาสในการพัฒนาอุตสาหกรรมการดูแลผู้สูงอายุและนวัตกรรมด้านสุขภาพ ซึ่งจะสร้างทั้งคุณภาพชีวิตที่ดีและมูลค่าทางเศรษฐกิจ พร้อมกันนั้น ไทยยังควรสร้างสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อครอบครัว เช่น การสนับสนุนเงินอุดหนุนเด็กเล็ก การจัดบริการดูแลเด็กคุณภาพ และการส่งเสริมทัศนคติที่เห็นคุณค่าของการมีครอบครัว เพื่อลดแรงกดดันต่อผู้ที่ต้องการมีบุตร ขณะเดียวกัน ควรใช้โอกาสจากจำนวนเด็กที่ลดลงในการยกระดับคุณภาพการศึกษาและการลงทุนต่อเด็กแต่ละคนให้มากขึ้น

สุดท้ายนี้ ประเทศไทยสามารถเปิดมิติใหม่ในการพัฒนาประชากรด้วยการจัดการแรงงานข้ามชาติอย่างมีคุณภาพ การดึงดูดแรงงานทักษะสูงจากต่างประเทศ รวมถึงการสร้างแรงจูงใจให้คนไทยที่มีศักยภาพในต่างประเทศกลับมาสร้างคุณค่าให้บ้านเกิด ทั้งหมดนี้หากดำเนินการอย่างบูรณาการ จะช่วยให้สถานการณ์เด็กเกิดน้อยไม่ใช่วิกฤต แต่เป็นจุดเริ่มต้นของการยกระดับคุณภาพประชากรและพัฒนาเศรษฐกิจสังคมไทยอย่างยั่งยืน

เอกสารอ้างอิง

1. World Population Prospects 2024 [Internet]. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. 2024.
2. สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล. สารประชากร มหาวิทยาลัยมหิดล. นครปฐม: สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล; 2568.
3. Reibstein L. The Impact of Public Policy on Fertility Rates in OECD Countries: A Comparative Study. Lund: Lund University; 2017.
4. Hart RK, Holst C. What About Fertility? The Unintentional Pro-natalism of a Nordic Country. Social Politics: International Studies in Gender, State & Society. 2024;31(3):429-54.
5. Billingsley S, Ferrarini T. Family Policy and Fertility Intentions in 21 European Countries. Journal of Marriage and Family. 2014;76(2):428-45.
6. Rindfuss RR, Choe MK, Brauner-Otto SR. The Emergence of Two Distinct Fertility Regimes in Economically Advanced Countries. Population Research and Policy Review. 2016;35(3):287-304.
7. Thomas J, Rowe F, Williamson P, Lin ES. The effect of leave policies on increasing fertility: a systematic review. Humanities and Social Sciences Communications. 2022;9(1):262.
8. Jeong K, Yoon J, Cho HJ, Kim S, Jang J. The relationship between changes in the korean fertility rate and policies to encourage fertility. BMC Public Health. 2022;22(1):2298.
9. Chen M, Yip PSF, Yap MT. Identifying the most Influential Groups in Determining Singapore's Fertility. Journal of Social Policy. 2018;47(1):139-60.
10. Kim W. Pro-Natalist Cash Transfers, Fertility, and Missing Women. 2020.
11. Chambers G, Lazzari E. O-105 Contribution of ART to fertility rates and family size. Human Reproduction. 2024;39(Supplement_1):deae108.16.
12. Ouedraogo A, Tosun MS, Yang J. Fertility and population policy. public sector economics. 2018;42(1):21-43.
13. Pezzulo C, Nilsen K, Carioli A, Tejedor-Garavito N, Hanspal SE, Hilber T, et al. Geographical distribution of fertility rates in 70 low-income, lower-middle-income, and upper-middle-income countries, 2010-16: a subnational analysis of cross-sectional surveys. The Lancet Global Health. 2021;9(6):e802-e12.
14. Lee J, Yi HY. South Korea's policy push springs to life as world's lowest birthrate rises: Reuters; 2025 [Available from: https://www.reuters.com/world/asia-pacific/south-koreas-policy-push-springs-life-worlds-lowest-birthrate-rises-2025-02-26/.
15. จงจิตต์ ฤทธิรงค์, รศรินทร์ เกรย์. โครงสร้างและนโยบายประชากรของประเทศสิงคโปร์ในมุมมองของการพัฒนาประเทศไทยในประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน. นครปฐม: สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล; 2561. 41-68 p.