การหลงตัวเอง (narcissism) คือการแสวงหาความพึงพอใจจากการทะนงตน หรือการยกย่องว่าตนสำคัญกว่าผู้อื่น ต้นกำเนิดของคำว่า narcissism มาจาก Narcissus อันเป็นชื่อของชายหนุ่มในตำนานกรีกโบราณ ที่ตกหลุมรักเงาของตนเองในหนองน้ำ จึงได้แต่เฝ้ามองชื่นชมหน้าของตนเองทั้งวันทั้งคืน จนกระทั่งกลายเป็นดอกไม้ไปในที่สุด (ดังรูป) ดังนั้น คนหลงตัวเอง (narcissist) คือผู้ที่ใส่ใจ หลงใหล และชื่นชม กับภาพลักษณ์และคุณลักษณะของตนเองเป็นที่สุด

รูป Echo and Narcissus วาดโดย John William Waterhouse
ที่มา: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:John_William_Waterhouse_Echo_And_Narcissus.jpg สืบค้นเมื่อ 14 มกราคม 2564

โรคหลงตัวเอง (Narcissistic Personality Disorder - NPD) อันเป็นการหลงตัวเองที่มากเกิน ได้ถูกชี้ให้เห็นเป็นครั้งแรกในปี 1898 โดย Havelock Ellis ว่าเป็นความผิดปกติทางบุคคลิกภาพ ต่อมาในปี 1914 จึงเข้าไปอยู่ในแบบจำลองทางจิตวิทยาของฟรอยด์เกี่ยวกับการหลงตัวเอง (Freud's On Narcissism)

เกณฑ์ที่ใช้ในการวินิจฉัยโรคหลงตัวเอง ได้แก่

• โอ้อวดว่าตนเป็นคนสำคัญ
• หมกมุ่นเพ้อฝันถึงความสำเร็จ อำนาจ ความฉลาด ความสวยงาม หรือความรักบริสุทธิ์   
• เชื่อว่าตนเองเป็นหนึ่งเดียวและสำคัญ จึงสมาคมเฉพาะคนพิเศษเช่นตนหรือสูงกว่า
• ต้องการให้สรรเสริญตลอดเวลา
• เชื่อว่าตนเองควรได้รับการปฏิบัติเป็นพิเศษ และผู้อื่นควรเชื่อฟังตนด้วย
• ชอบเอาเปรียบผู้อื่น
• ขาดความร่วมรู้สึก (ไม่เข้าใจความรู้สึก ความต้องการ และความจำเป็นของผู้อื่น)
• มีนิสัยอิจฉาตาร้อน และคิดว่าคนอื่นก็เป็นเช่นเดียวกัน
• มีพฤติกรรมหรือทัศนคติที่หยิ่งยโส โอหัง   

สำหรับผู้ที่ถูกวินิจฉัยว่าเป็นโรคหลงตัวเอง จะต้องเข้าเกณฑ์อย่างน้อย 5 ข้อขึ้นไป

ถึงแม้ว่าจะมีเกณฑ์ที่ทำให้ตัดสินได้ว่า ใครเป็นคนหลงตัวเองก็ตาม แต่ก็ไม่ใช่เรื่องง่ายที่จะมองเห็นหลักเกณฑ์เหล่านี้ เพราะคนหลงตัวเองก็มีส่วนดีอื่นๆ ที่อาจทำให้มองข้ามข้อเสียนี้ไป เช่น ความเป็นผู้นำ มีระเบียบวินัย มีเสน่ห์ ฉลาด ประสบความสำเร็จ

อย่างไรก็ตาม ถ้าได้คบกันจนเป็นคู่รักไปแล้ว ก็ยังสามารถมองหาสัญญาณของคนหลงตัวเองได้เช่นกัน ซึ่งสัญญาณเหล่านี้ ได้แก่

• มีเสน่ห์เมื่อแรกพบ
• ครอบงำการสนทนาด้วยการพูดแต่เรื่องตัวเอง
• ต้องการให้สรรเสริญ
• ขาดความร่วมรู้สึก
• มีเพื่อนน้อย
• ชอบกระแนะกระแหน
• ครอบงำและละเมิดทางอารมณ์
• หลีกเลี่ยงการผูกมัดและนอกใจไม่ซื่อสัตย์
• คิดว่าตนเองถูกเสมอและไม่ยอมขอโทษ
• ขวัญเสียเมื่อรู้ว่าจะถูกเลิก
• จะแก้แค้นถ้าถูกเลิก

    ถ้าเราต้องการเลิกกับคนหลงตัวเอง แบบบัวไม่ให้ช้ำ น้ำไม่ให้ขุ่น ก็ต้องกระทำสิ่งต่อไปนี้คือ

• ต้องเตือนตัวเองอยู่เสมอว่า เราสมควรได้รับสิ่งที่ดีกว่านี้
• กระชับความสัมพันธ์กับเพื่อนที่ร่วมรู้สึกกับเรา
• สร้างเครือข่ายสนับสนุนในกลุ่มเพื่อนและครอบครัว เพื่อช่วยเตือนให้เห็นความจริง
• กระตุ้นให้คู่รักไปพบจิตแพทย์
• ตนเองก็ควรพบจิตแพทย์ด้วย

จะเห็นได้ว่า การเป็นคนรักกับคนหลงตัวเองย่อมทำให้เกิดทุกข์ และยิ่งยากขึ้นไปอีกที่จะเลิกกับคนหลงตัวเอง ดังนั้น สิ่งที่ดีที่สุดคือ หลีกเลี่ยงที่จะไม่ต้องคบกันเลยตั้งแต่แรก ซึ่งเราจะต้องมีความสามารถที่จะรู้ได้ว่า คนไหนเป็นคนหลงตัวเอง เมื่อได้เห็นครั้งแรก โดยไม่ต้องมองหาสัญญาณ ที่ต้องใช้เวลานานในการสังเกต

ด้วยเหตุนี้ นักวิจัยชาวแคนาดาและอเมริกัน 2 คน (Miranda Giacomin และ Nicholas Rule) ที่ได้ร่วมมือกันทำวิจัยจนได้ผลลัพธ์ว่า “คิ้วสามารถบอกได้ว่า ใครเป็นคนหลงตัวเอง” จึงได้รับรางวัลอีกโนเบล สาขาจิตวิทยาไปในปีล่าสุด (2563)

รางวัลอีกโนเบล: รางวัลที่ขบขัน แต่ชวนให้คิด

หมายเหตุ: ปรับแก้จาก “การหลงตัวเอง” ใน ประชากรและการพัฒนา 41(5) มิถุนายน-กรกฎาคม 2564: 8