จากประวัติศาสตร์การจัดกีฬาโอลิมปิกที่ผ่านมา สิ่งที่น่าสนใจของเวทีกีฬาระดับโลกนี้ไม่ใช่เพียงเพราะใครจะได้เป็นสุดยอดในการครอบครองเหรียญทองเท่านั้น แต่มิติทางการเมือง เศรษฐกิจ และสังคม ที่ซ่อนเร้นตั้งแต่กระบวนได้รับเลือกเป็นเจ้าภาพและความวิจิตรในการนำเสนอภาพลักษณ์และสัญลักษณ์ความภาคภูมิใจของชาติสู่สายตาชาวโลก เป็นอีกหนึ่งองค์ประกอบสำคัญของการจัดการแข่งขันกีฬาโอลิมปิกที่ไปไกลกว่าคำว่า ‘การกีฬาเพื่อกระชับความสามัคคี’ ซึ่งประเทศญี่ปุ่น ผู้เป็นเจ้าภาพโอลิมปิกแห่งแรกของเอเชีย ถือเป็นหนึ่งในตัวอย่างที่ดีที่สุดที่สะท้อนให้เห็นถึงความสลักสำคัญของการเป็นเจ้าภาพจัดกีฬาโอลิมปิก

ญี่ปุ่นผ่านสังเวียนของการเป็นผู้ท้าชิงเพื่อรับเลือกเป็นเจ้าภาพกีฬาโอลิมปิก (ฤดูร้อน) มาหลายครั้ง ทั้งในปี 1949 1964 และ 2020 แต่มีเพียงสองครั้งหลังที่ได้รับเลือก ภาพที่ถูกนำเสนอในการจัดพิธีเปิดการแข่งขันของญี่ปุ่นในปี 1964 และปี 2020 ซึ่งมีระยะเวลาห่างกันถึง 56 ปี ได้สะท้อนภาพการเปลี่ยนแปลงและการพลิกผันทางเศรษฐกิจ สังคม และประชากรอย่างน่าสนใจ

โอลิมปิกเกมส์เมื่อปี 1964 ญี่ปุ่นได้แสดงออกถึงศักยภาพของชาติที่น่าจดจำไปทั่วโลก ไม่ว่าจะเป็นการก้าวขึ้นมาผู้นำทางด้านเศรษฐกิจอันดับต้นๆ ของโลก ที่เป็นรองแต่เพียงสหรัฐอเมริกาเท่านั้น เวลานั้นประชาคมโลกได้ร่วมเป็นส่วนหนึ่งของการเปิดตัวอย่างเป็นทางการกับเครือข่ายรถไฟความเร็วสูง ‘ชินคันเซ็น’ (Shinkansen) ที่ก้าวล้ำทั้งความไวและนวัตกรรมระบบขนส่งที่ดีที่สุดของโลก ณ เวลานั้น เราได้รู้จักกับนาฬิกายี่ห้อคุณภาพอย่าง ‘ไซโก้’ (Seiko) ที่ใช้จับเวลาในการแข่งขัน และได้รับรู้ว่า ญี่ปุ่นกลายเป็นเมืองที่เติบโตอย่างรวดเร็วจากซากปรักหักพังของสงครามโลกครั้งที่สองสู่การเป็นเมืองที่ทันสมัยอย่างผิดหูผิดตา ด้วยเงื่อนไขเหล่านี้ประกอบกันทำให้ประเทศญี่ปุ่นกลายเป็น ‘legacy’ ที่โลกจดจำในฐานะ ‘superpower’ ต่อเนื่องมาอีกอย่างน้อย 3 ทศวรรษจากการเป็นเจ้าภาพกีฬาโอลิมปิกเมื่อครั้งนั้น 

ภาพ การเปิดตัวเครือข่ายรถไฟความเร็วสูง Shinkansen และการใช้นาฬิกา Seiko จับเวลาการแข่งขัน^{1 2}

ตัดภาพมายังปัจจุบัน การเป็นเจ้าภาพกีฬาโอลิมปิกอีกครั้งในปี 2020 กลับเป็นสถานการณ์ที่ดูตรงกันข้ามและกลายเวทีที่ท้าทายศักยภาพของประเทศญี่ปุ่นอย่างมาก จากปี 1964 ญี่ปุ่นเคยใช้เวทีโอลิมปิก ‘เพื่อแสดงฐานะอันมั่งคั่ง’ แต่ในคราวนี้กลับกลายเป็นการใช้เวที ‘เพื่อการฟื้นฟูเศรษฐกิจ’ ความท้าทายยังเพิ่มทวีคูณไปอีกเนื่องจากสถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 หรือ โควิด-19 ที่ทำให้ญี่ปุ่นต้องเลื่อนการจัดการแข่งขันจากปี 2020 มาเป็น 2021 และแม้ว่าจะยืนกรานและวางแผนเตรียมความพร้อมรับมือกับการระบาดนี้อย่างรัดกุมที่สุดเพื่อให้สามารถจัดงานได้ตามที่คาดหมายไว้ (วันที่ 23 กรกฎาคม ค.ศ. 2021) แต่ก็ถือว่าเป็นการแข่งขันกีฬาที่ ‘จัดไปลุ้นไป’ ว่าจะไม่มีใครต้องติดเชื้อระหว่างการแข่งขัน 
อย่างไรก็ตาม หากมองข้ามประเด็นตึงเครียดเหล่านี้ไปจะพบว่า การเป็นเจ้าภาพการแข่งขันกีฬาโอลิมปิกถึงสองครั้งของญี่ปุ่นได้สะท้อนให้เห็นถึงการเปลี่ยนแปลงทางประชากรอย่างน่าสนใจ นอกจากการนำเสนอภาพลักษณ์ของการเป็นอันหนึ่งอันเดียวและความเท่าเทียมกันของประชากรแล้ว หลายภาพบรรยากาศในพิธีเปิดระหว่างโอลิมปิกเกมส์ในปี 1964 กับ 2020 ซึ่งอาจเป็นการนำเสนอที่ไม่ได้ตั้งใจ คือ ภาพของการที่ญี่ปุ่นในฐานะ ‘สังคมเยาว์วัย’ (young society) เมื่อครั้งเป็นเจ้าภาพปี 1964 ได้เปลี่ยนผ่านเข้าสู่การเป็น ‘สังคมสูงวัยระดับสุดยอด’ (super-aged society) ในปี 2020 

ภาพ เปรียบเทียบพีระมิดประชากรของญี่ปุ่นปี 1960 และ 2020³

กว่าครึ่งศตวรรษที่แล้ว (ทศวรรษ 1960) สังคมญี่ปุ่นมีประชากรเด็ก (อายุ 0-14 ปี) 30.3% ประชากรวัยทำงาน (อายุ 15-64 ปี) 61.1% และมีประชากรสูงวัย (อายุ 65 ปีขึ้นไป) เพียง 5.6% เท่านั้น แต่มาถึงปัจจุบันญี่ปุ่นกลับมีสัดส่วนของประชากรเด็กและประชากรวัยทำงานลดลง เหลือเพียง 12.4% และ 53.2% ตามลำดับ ในขณะที่ประชากรสูงวัย (อายุ 65 ปีขึ้นไป) กลับทะยานสูงขึ้นมากถึง 28.4%³ 

ด้วยเหตุนี้ บรรยากาศของการเป็นเจ้าภาพจัดการแข่งขันกีฬาโอลิมปิกทั้งสองครั้ง หลายมุมภาพจากบรรยากาศของกระบวนการจัดเตรียมงาน พิธีเปิดการแข่งขัน และระหว่างการจัดการแข่งขัน จึงเป็นอีกหนึ่งวิธีการเรียนรู้ที่เป็นภาพเชิงประจักษ์ มีชีวิตชีวา และทำให้นานาสาระเกี่ยวกับประชากรเป็นเรื่องน่าสนใจขึ้นไม่น้อย 

ภาพ บรรยากาศที่มีเด็กเป็นผู้ชมกีฬาและระหว่างการส่งต่อคบเพลิงเมื่อครั้งโอลิมปิกปี 1964^{4 5 6}

ภาพ บรรยากาศการส่งต่อคบเพลิงที่เป็นเสมือนการพาทัวร์จังหวัดต่างๆ ของญี่ปุ่น
ที่ทำให้นึกถึงพลังของผู้สูงอายุร่วมกับประชากรวัยอื่นๆ ในโอลิมปิกปี 2020^{7 8 9 10}

ทั้งนี้ ส่วนหนึ่งกลุ่มผู้สูงวัยเป็นตัวตั้งตัวตีสำคัญของการยืนยันที่จะเป็นเจ้าภาพและจัดงานกีฬาโอลิมปิกในปี 2020 อีกครั้ง แม้จะมีมรสุมมากมายเกิดขึ้น แต่นั่นเป็นการสะท้อนให้เห็นถึงเส้นทางการเปลี่ยนแปลงทางประชากรด้วยประจักษ์พยานชัดเจนอย่างหนึ่ง นั่นคือ ผู้สูงวัยในวันนี้ล้วนแล้วแต่เป็นอดีตเด็กน้อยทั้งหลาย ที่ครั้งหนึ่ง คือ ประชากรส่วนมากของสังคมญี่ปุ่น ซึ่งเคยหลงใหลกับการแข่งขันกีฬาและได้เป็นส่วนหนึ่งของความทรงจำที่โลกไม่ลืมเมื่อครั้งปี 1964 จนกระทั่งอยากให้ความทรงจำดีๆ หวนกลับมาเกิดขึ้นอีกครั้งในปี 2020 นั่นเอง

แม้การจัดการแข่งขันกีฬาโอลิมปิกที่ญี่ปุ่นในครั้งนี้อาจเต็มไปด้วยอุปสรรคมากมาย โดยเฉพาะในช่วงที่สถานการณ์โควิด-19 ที่ยังดำเนินต่อไป แต่เจ้าภาพและนักกีฬาของทุกชาติที่พร้อมใจกันเข้าร่วมการแข่งขันในครั้งนี้ต่างช่วยยืนยันให้เห็นว่า กีฬาโอลิมปิกยังคงเป็น ‘มหกรรมกีฬาแห่งมวลมนุษยชาติ’ ได้ต่อไป เพราะไม่ว่าโลกเราจะต้องเผชิญกับสถานการณ์เลวร้ายแค่ไหน แต่แล้วทุกอย่างก็จะผ่านไป คงเหมือนกับที่โทมัส บัค ประธานคณะกรรมการโอลิมปิกสากล ได้กล่าวไว้ในช่วงพิธีเปิดการแข่งขันว่า “วันนี้เป็นช่วงเวลาแห่งความหวัง (Today is a moment of hope)”¹¹

อ้างอิง

1. nippon.com. (2014). The Shinkansen Turns 50: The History and Future of Japan’s High-Speed Train. Nippon.Com. https://www.nippon.com/en/features/h00078/
2. The Seiko Museum Ginza. (n.d.). Our Challenge to become the Official Timer of the Olympics | Be Seiko of the World. THE SEIKO MUSEUM. https://museum.seiko.co.jp/en/
3. United Nations, Department of Economic and Social Affairs. (2019). World Population Prospects 2019. https://population.un.org/wpp/
4. International Olympic Committee. (2021). Unifying the Japanese population—Olympic News. International Olympic Committee. https://olympics.com/ioc/legacy/tokyo-1964/unifying-the-japanese-population
5. Mainichi Daily News. (2018, July 13). 1964 Olympic torch bearer hopes 2020 runners will spur hope in Fukushima. Mainichi Daily News. https://mainichi.jp/english/articles/20180713/p2a/00m/0na/018000c
6. Japan Forward. (2018, August 6). 2020 Tokyo Olympic Torch Relay to Start from Fukushima. https://japan-forward.com/2020-tokyo-olympic-torch-relay-to-start-from-fukushima-4/
7. Toyota Motor Corporation. (2021, April 6). Tokyo 2020 Olympic Torch Relay. Toyota Motor Corporation Official Global Website. https://global.toyota/en/album/images/35076737/
8. The Japan Times. (2021, June 20). All Olympic live-viewing events in Tokyo to be canceled, governor says. https://www.japantimes.co.jp/news/2021/06/20/national/olympic-viewings-canceled/
9. The Tokyo Organising Committee of the Olympic and Paralympic Games. (2021, April 2). Highlights from the Olympic Torch Relay in Nagano. https://olympics.com/tokyo-2020/en/torch/news/live-blog-see-all-the-highlights-from-nagano
10. CNN. (2021, July 23). July 23 Tokyo 2020 Olympics news and results. CNN. https://www.cnn.com/world/live-news/tokyo-2020-olympics-07-23-21-spt/index.html
11. BBC. (2021, July 23). Tokyo Olympics: Tennis star Osaka lights Olympic flame. BBC Sport. https://www.bbc.co.uk/sport/live/olympics/50973969