วิกฤตแรงงานของประเทศไทยในปัจจุบัน นับได้ว่าเป็นภัยคุกคามเชิงโครงสร้างต่อความมั่นคงทางเศรษฐกิจในระยะยาว ปัญหาหลักอย่างหนึ่ง คือการเปลี่ยนแปลงทางประชากรที่รุนแรงนั่นเอง การที่อัตราการเกิดของคนไทยลดลงต่ำสุดในรอบ 70 ปี โดยมีจำนวนเด็กเกิดใหม่น้อยกว่า 500,000 คนต่อปี และภาวะที่จำนวนคนตายมากกว่าเด็กเกิดติดต่อกันมาเป็นเวลาสี่ปี ได้สร้างระเบิดเวลาทางเศรษฐกิจอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ การเปลี่ยนแปลงนี้ส่งผลให้เกิดการขาดแคลนแรงงานที่สำคัญ คือ การขาดแคลนเชิงปริมาณ นั่นคือ ประชากรวัยทำงาน (อายุ 15-64 ปี) จะลดลงอย่างน่าตกใจ ขณะที่ประชากรสูงอายุ (60 ปีขึ้นไป) จะเพิ่มขึ้นเป็นจำนวนมาก 

แรงงานข้ามชาติถือเป็นฟันเฟืองสำคัญในการขับเคลื่อนเศรษฐกิจของประเทศไทยในหลากหลายภาคส่วน อย่างไรก็ตาม ปรากฏการณ์ “การอพยพกลับประเทศบ้านเกิด” (Return Migration) ครั้งใหญ่ในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา อันเป็นผลมาจากวิกฤตการณ์สำคัญ 2 ระลอก ซึ่งระลอกแรกคือ การระบาดใหญ่ของโควิด-19 และ ระลอกที่สองคือ สถานการณ์ความไม่แน่นอนบริเวณชายแดนไทย-กัมพูชา ส่งผลกระทบอย่างรุนแรงต่อภาคธุรกิจและอุตสาหกรรมของไทย ก่อให้เกิดภาวะขาดแคลนแรงงานอย่างเฉียบพลัน บทความนี้ขอฉายภาพสถานการณ์การอพยพกลับประเทศต้นทางของแรงงานข้ามชาติ ผลกระทบที่เกิดขึ้น แนวทางการรับมือและการแก้ไขปัญหาของภาครัฐ เพื่อดึงดูดให้แรงงานข้ามชาติกลับเข้ามาเป็นกำลังสำคัญในการฟื้นฟูเศรษฐกิจของประเทศอีกครั้ง

สถานการณ์แรงงานข้ามชาติในไทย 

ก่อนการระบาดของโควิด-19 ประเทศไทยมีจำนวนแรงงานข้ามชาติที่ได้รับอนุญาตทำงานอย่างเป็นทางการจำนวนมาก ข้อมูลจากกรมการจัดหางาน กระทรวงแรงงาน ณ เดือนธันวาคม พ.ศ. 2562 ระบุว่ามีแรงงานข้ามชาติในระบบทั้งสิ้น 2,864,835 คน¹ โดยส่วนใหญ่เป็นแรงงานจาก 3 สัญชาติหลักๆ ได้แก่ เมียนมา 1,863,205 คน, กัมพูชา 685,735 คน และลาว 315,895 คน¹ แรงงานเหล่านี้กระจายตัวอยู่ในหลากหลายอุตสาหกรรม โดยส่วนใหญ่จัดอยู่ในกลุ่มแรงงานทักษะต่ำ (unskilled labor) และแรงงานกึ่งทักษะ (semi-skilled labor) ในภาคเกษตรกรรม ก่อสร้าง ประมง และอุตสาหกรรมการผลิต 
เมื่อการระบาดของโควิด-19 ทวีความรุนแรงขึ้น ทำให้จำนวนแรงงานข้ามชาติลดลงอย่างมีนัยสำคัญ โดยในปี 2563 ลดลงเป็น 2,512,328 คน หรือลดลง 352,507 คน และลดเหลือเหลือเพียง 2,350,677 คน ในปี 2564 นับจากก่อนการระบาดของโควิด-19 หรือลดลงกว่า 514,158 คน ข้อมูลจากสำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (สศช.) รายงานว่าการลดลงของแรงงาน ณ สิ้นปี  2564 เป็นผลมาจากการปิดพรมแดน และการถูกเลิกจ้างอย่างกะทันหัน ทำให้แรงงานบางส่วนไม่สามารถหางานใหม่ได้ แรงงานข้ามชาติส่วนหนึ่งจึงเลือกที่จะเดินทางกลับบ้านเกิดภายหลังการระบาดของโควิด-19²  ในปี 2565 แรงงานข้ามชาติจึงกลับมาสูงขึ้นถึงประมาณ 3 ล้านคนอีกครั้ง 

เมื่อพิจารณาเฉพาะแรงงานชาวกัมพูชา ข้อมูลจากสำนักบริหารแรงงานต่างด้าว กระทรวงแรงงาน ระบุว่า ระหว่างเดือนเมษายน–กรกฎาคม 2568 มีแรงงานกัมพูชาที่ได้รับใบอนุญาตทำงานเฉลี่ยอยู่ที่ 512,000–520,000 คน คิดเป็นประมาณ 12.6–12.8% ของแรงงานข้ามชาติทั้งหมด³ ทำงานอยู่ในหลายภาคส่วนของเศรษฐกิจไทย เช่น เกษตรกรรม ก่อสร้าง บริการ และอุตสาหกรรม จนกระทั่งเกิดเหตุสู้รบและความขัดแย้งระหว่างสองประเทศตั้งแต่เดือนมิถุนายน 2568 ที่ผ่านมา แรงงานข้ามชาติส่วนมากรู้สึกไม่ปลอดภัยจากกระแสความเกลียดชังและการคุกคามในไทย ทำให้มีแรงงานข้ามชาติชาวกัมพูชากว่า 300,000 คน ทยอยเดินทางกลับประเทศ ผ่านด่านชายแดนจังหวัดจันทบุรีและจังหวัดสระแก้ว อีกทั้ง ผลจากข่าวลือที่เกิดขึ้นจากสื่อของประเทศกัมพูชายังเป็นอีกปัจจัยสำคัญ ในการตัดสินใจเดินทางกลับประเทศกัมพูชา ทั้งเรื่องครอบครัวอาจถูกจับข้อหากบฏ หากแรงงานข้ามชาติไม่กลับประเทศ ความเสี่ยงที่เกิดขึ้นจากการถูกยึดที่ดินจากการจัดระบบที่ดินของรัฐ และข่าวลือเรื่องการถูกถอนสัญชาติ ส่งผลให้แรงงานจำนวนมากตัดสินใจกลับบ้านเกิดด้วยความหวาดกลัวและไม่มั่นใจต่อการดำรงชีพในอนาคต⁴ 

เครดิตภาพ: AI Generate by www.freepik.com

การขาดแคลนแรงงานข้ามชาติ และผลกระทบ 

ในช่วงการระบาดของโควิด-19 นโยบายการจัดการแรงงานข้ามชาติที่เข้มงวดของรัฐไม่สอดคล้องกับความต้องการแรงงาน เนื่องจากแรงงานข้ามชาติที่ถูกเลิกจ้างไม่สามารถย้ายงานได้สะดวกข้อกำหนดทางกฎหมาย ที่ต้องพิสูจน์ความผิดของนายจ้างเดิมหรือชดใช้ค่าเสียหายก่อน ตลอดจนต้องหานายจ้างใหม่ภายใน 30 วัน ซึ่งเงื่อนไขเหล่านี้ดำเนินการได้ยากในช่วงการระบาดของโควิด-19 ทำให้แรงงานจำนวนมากหลุดจากระบบการจ้างงานที่ถูกกฎหมาย นอกจากนี้ ยังมีนายจ้างบางรายเลิกจ้างโดยไม่ต่อใบอนุญาตทำงานอันเนื่องมาจากนโยบายของรัฐ⁵

กลุ่มที่ได้รับผลกระทบหนักที่สุดในช่วงการระบาดของโควิด-19 คือ กลุ่มแรงงานทักษะต่ำ (unskilled labor) จากการล็อคดาวน์และการปิดกิจการชั่วคราว ทำให้ขาดรายได้และเผชิญกับความยากลำบากในการดำรงชีพ นอกจากนี้ ยังมีข้อจำกัดในการเข้าถึงข้อมูลข่าวสารด้านสาธารณสุขและสวัสดิการจากรัฐ ดังที่ปรากฏในรายงานขององค์การระหว่างประเทศเพื่อการโยกย้ายถิ่นฐาน (IOM) ที่ชี้ให้เห็นถึงความเปราะบางของแรงงานกลุ่มนี้ในช่วงการระบาดของโควิด-19⁶ ขณะที่กลุ่มแรงงานกึ่งทักษะ (semi-skilled labor) และทักษะสูง (skilled labor) แม้จะมีความมั่นคงทางอาชีพมากกว่า แต่ก็ยังเผชิญกับความไม่แน่นอนในการต่ออายุใบอนุญาตทำงานและวีซ่า รวมถึงความกังวลเกี่ยวกับมาตรการด้านสาธารณสุขในที่ทำงานในช่วงการระบาดอีกด้วย

การอพยพกลับประเทศไทยของคนกัมพูชา ส่งผลกระทบโดยตรงต่อภาคธุรกิจที่พึ่งพาแรงงานกัมพูชาเป็นหลัก เช่น ภาคการก่อสร้างและเกษตรกรรม ในจังหวัดชายแดนทั้งระลอกการระบาดใหญ่ของโควิด-19  และสถานการณ์ความไม่แน่นอนบริเวณชายแดนไทย-กัมพูชา ทำให้ผู้ประกอบการต้องเผชิญกับปัญหาขาดแคลนแรงงานอย่างกะทันหัน ทำให้โครงการต่างๆ ต้องหยุดชะงักและผลผลิตทางการเกษตรได้รับความเสียหายโดยเฉพาะผู้ประกอบการตามแนวชายแดน

มาตรการแก้ไขปัญหา: ลดการพึ่งพาแรงงานข้ามชาติ และขยายเวลาเกษียณอายุ 

วิกฤตโควิด-19 และความไม่สงบตามแนวชายแดนได้สะท้อนให้เห็นถึงความเปราะบางของตลาดแรงงานไทยที่พึ่งพาแรงงานข้ามชาติในสัดส่วนสูง เมื่อแรงงานจากประเทศเพื่อนบ้านจำนวนมากทยอยกลับประเทศ ส่งผลให้หลายภาคส่วน โดยเฉพาะภาคเกษตรกรรม ก่อสร้าง และบริการ เผชิญปัญหาขาดแคลนแรงงานอย่างหนัก การรับมือกับสถานการณ์นี้จึงต้องอาศัยมาตรการเชิงรุกทั้งจากภาครัฐและภาคเอกชน

ภาครัฐสามารถดำเนินนโยบายที่ยืดหยุ่นและเท่าทันต่อสถานการณ์ เพื่ออำนวยความสะดวกในการนำแรงงานกลับเข้ามาทำงานอย่างถูกกฎหมาย รวมทั้งจัดทำแผนสำรองแรงงานข้ามชาติที่มีความยืดหยุ่น เพื่อรองรับภาวะฉุกเฉินและลดการพึ่งพาแรงงานจากประเทศใดประเทศหนึ่งโดยเฉพาะ ควบคู่กับการดูแลด้านสวัสดิการและสิทธิแรงงานอย่างเท่าเทียม ดังเช่นที่คณะรัฐมนตรีได้มีมติเมื่อวันที่ 19 สิงหาคม 2568⁷ เห็นชอบให้ผ่อนผันแรงงานเพื่อนบ้านที่ใบอนุญาตหมดอายุให้กลับเข้าสู่ระบบ และเปิดทางให้นำเข้าแรงงานจากประเทศใหม่ เช่น เนปาล บังคลาเทศ อินโดนีเซีย และฟิลิปปินส์ เพื่อเสริมกำลังแรงงานในประเทศไทย

ในส่วนของนายจ้าง ควรให้ความร่วมมือในการดูแลแรงงานอย่างเป็นธรรม ทั้งด้านรายได้ ความปลอดภัย และค่าใช้จ่ายในการต่ออายุใบอนุญาตทำงาน พร้อมพัฒนาสภาพแวดล้อมการทำงานให้เหมาะสม และดูแลด้านสวัสดิการและสิทธิแรงงานอย่างเท่าเทียม เพื่อลดอัตราการลาออกและเสริมสร้างคุณภาพชีวิตที่ดีให้กับแรงงานทุกสัญชาติ

อย่างไรก็ตาม การพึ่งพาแรงงานข้ามชาติไม่ใช่ทางออกในระยะยาว เมื่อประเทศไทยกำลังก้าวเข้าสู่ “สังคมสูงวัยอย่างสมบูรณ์” การเพิ่มศักยภาพของแรงงานโดยเฉพาะกลุ่มผู้สูงอายุจึงเป็นอีกแนวทางสำคัญ การเปิดโอกาสให้ผู้สูงอายุที่ยังมีความสามารถทำงานต่อหลังอายุ 60 ปี จะช่วยบรรเทาภาวะขาดแคลนแรงงาน ใช้ประโยชน์จากประสบการณ์และความเชี่ยวชาญของคนรุ่นเก่า เสริมประสิทธิภาพองค์กร ลดภาระงบประมาณด้านสวัสดิการรัฐ และสร้างรายได้กับศักดิ์ศรีให้กับผู้สูงอายุ ซึ่งสอดคล้องกับแนวโน้มในประเทศพัฒนาแล้วที่ขยายอายุเกษียณเป็น 65–70 ปี^{8, 9} เช่น ฮ่องกง แคนาดา ฟิลิปปินส์ นิวซีแลนด์ และเม็กซิโก ที่ขยายอายุเกษียณถึง 65 ปี ส่วนประเทศสหราชอาณาจักร เยอรมนี และใต้หวัน ขยายอายุเกษียณถึง 66 ปี ประเทศอิตาลี ออสเตรเลีย เนเธอร์แลนด์ กรีซ เดนมาร์ก และไอร์แลนด์ ขยายอายุเกษียณ 67 ปี  และลิเบีย ขยายไปถึง 70 ปี¹⁰ ซึ่งต่างก็มีเงื่อนไขและการกำหนดสิทธิต่างๆ ตามนโยบายของแต่ละประเทศ  

ถึงแม้ว่า ในหลายประเทศที่มีมาตรการขยายอายุเกษียณจะช่วยพยุงแรงงานในระบบไว้ได้ แต่ยังมีข้อท้าทายที่ต้องมีมาตรการเสริม ทั้งทัศนคติของสังคมที่มองผู้สูงอายุว่าไม่ทันเทคโนโลยี ความกังวลของนายจ้างเรื่องต้นทุน สุขภาพของผู้สูงอายุ และข้อจำกัดของกฎหมายแรงงานที่ยังไม่รองรับแรงงานอาวุโสอย่างชัดเจน หากภาครัฐเลือกมาตรการดังกล่าว จึงควรดำเนินการอย่างค่อยเป็นค่อยไป ผ่านระบบสมัครใจของทั้งนายจ้างและลูกจ้าง พร้อมสร้างแรงจูงใจ เช่น มาตรการลดหย่อนภาษี การอบรมทักษะใหม่ และการปรับสภาพแวดล้อมการทำงานให้เหมาะสม หากดำเนินนโยบายได้อย่างมีระบบ จะช่วยให้ผู้สูงอายุเปลี่ยนจาก “ภาระทางเศรษฐกิจ” เป็น “พลังแรงงานใหม่” ที่ช่วยขับเคลื่อนเศรษฐกิจไทยในยุคสังคมสูงวัย และลดการพึ่งพาแรงงานข้ามชาติได้อย่างยั่งยืน

เอกสารอ้างอิง

1. กรมการจัดหางาน กระทรวงแรงงาน. สถิติจำนวนคนต่างด้าวที่ได้รับอนุญาตทำงานคงเหลือทั่วราชอาณาจักร ประจำเดือนธันวาคม 2562. 2563.
2. สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (สศช.). รายงานภาวะสังคมไทยไตรมาสหนึ่ง ปี 2565. [ออนไลน์]. 2565.
3. College of Population Studies CU. แรงงานกัมพูชาในประเทศไทย: มิติประชากรและการย้ายถิ่นภายใต้สถานการณ์ความขัดแย้งชายแดน. 2568.
4. เพ็ญพิชชา มุ่งงาม. จากชายแดน สะเทือนถึงแรงงาน: สำรวจสถานการณ์แรงงานในความเปราะบางไทย-กัมพูชา กับ อดิศร เกิดมงคล 2568 [updated 7 สิงหาคม 2568. Available from: https://www.the101.world/migrant-workers-in-thai-cambodia-conflicts/.
5. กองเศรษฐกิจการแรงงาน สำนักงานปลัดกระทรวงแรงงาน. รายงานสถานการณ์ภาวะเศรษฐกิจการแรงงานระหว่างประเทศและการเคลื่อนย้ายแรงงานระหว่างประเทศ กองเศรษฐกิจการแรงงาน สำนักงานปลัดกระทรวงแรงงานไตรมาสที่ 1/2564. 2564.
6. International Organization for Migration (IOM). COVID-19 Response (January 2020 - April 2023). 2021.
7. กรมประชาสัมพันธ์. กระทรวงแรงงาน เร่งแก้ปัญหาขาดแคลนแรงงานจากเหตุชายแดนไทย-กัมพูชา เพื่อธุรกิจเดินต่อได้ 2568 [updated 9 กันยายน 2568. Available from: https://www.prd.go.th/th/content/category/detail/id/39/iid/421920#:~:text=