ในสังคมที่เราพูดถึง “สุขภาพจิต” กันมากขึ้นทุกวัน เหตุใดผู้ป่วยทางจิตจำนวนมากยังคงซ่อนอาการไว้เงียบๆ? บางที “กำแพง” ที่ขวางกั้นอาจไม่ใช่แค่ระบบการรักษา... แต่อาจเป็นอคติและการตีตราที่แฝงอยู่ในสายตา คำพูด และทัศนคติของเราโดยไม่รู้ตัว

แม้ในยุคที่เทคโนโลยีและความรู้ทางการแพทย์ก้าวหน้าอย่างมาก แต่ “อคติ” และ “การตีตรา” ต่อผู้ป่วยจิตเวชยังคงเป็นกำแพงที่มองไม่เห็น ซึ่งขวางกั้นผู้คนจำนวนมากจากการเข้าถึงการรักษาที่เหมาะสม การตีตรา (stigma) หมายถึง การมองผู้ป่วยจิตเวชว่า “อันตราย” “อ่อนแอ” หรือ “ควบคุมตัวเองไม่ได้” ความเชื่อเหล่านี้ไม่เพียงสร้างความอับอาย แต่ยังทำให้ผู้ป่วยและครอบครัวปิดบังอาการ และหลีกเลี่ยงการไปพบแพทย์ในระยะเริ่มต้น

ที่มา gemini 

งานวิจัยจำนวนมากพบว่าการตีตรามีผลโดยตรงต่อ “ระยะเวลาของอาการโรคจิตที่ไม่ได้รับการรักษา” (Duration of Untreated Psychosis: DUP) ซึ่งเป็นช่วงเวลาตั้งแต่เริ่มมีอาการครั้งแรกจนถึงได้รับการรักษาอย่างเหมาะสม เมื่อช่วงเวลา DUP ยาวนานขึ้น ผลลัพธ์ของการรักษามักจะลดลงตามไปด้วย เช่น มีอาการหลงผิดหรือประสาทหลอนเรื้อรัง การฟื้นตัวช้า และเสี่ยงต่อการกลับเป็นซ้ำสูง งานศึกษาจากต่างประเทศ ชี้ให้เห็นว่าการตีตราทั้งจากสังคมและจากตัวผู้ป่วยเอง (self-stigma) มีอิทธิพลสำคัญต่อการตัดสินใจเข้ารับการรักษา^1,2

ในบริบทของประเทศไทย การตีตราผู้ป่วยจิตเวชยังคงเป็นอุปสรรคสำคัญต่อการเข้ารับบริการสุขภาพจิตในประเทศไทย ทั้งจากตนเอง ครอบครัว และชุมชน ซึ่งทำให้ผู้ป่วยจำนวนมากลังเลที่จะเข้ารับการรักษาในระบบจิตเวช มีผลการศึกษาในไทยพบว่าการตีตรามีรากมาจากความเชื่อทางวัฒนธรรมและศาสนา เช่น การมองว่าความเจ็บป่วยทางจิตเป็นผลจากกรรมหรือการขาดความเข้มแข็งทางใจ นอกจากนี้ ทัศนคติเชิงลบต่อผู้ป่วยยังถูกส่งต่อผ่านการเลี้ยงดูและสื่อสาธารณะ ซึ่งอาจส่งผลให้ผู้ป่วยรู้สึกอับอายและปฏิเสธการรักษา³ การลดการตีตราจำเป็นต้องอาศัย “ความร่วมมือจากหลายภาคส่วน” ทั้งบุคลากรสาธารณสุข ครอบครัว และสื่อมวลชน⁴

ที่มา gemini 

การลดการตีตราจึงไม่ใช่เพียงเรื่องของทัศนคติ แต่เป็นการสร้าง “วัฒนธรรมแห่งความเข้าใจ” ในระดับสังคม ตัวอย่างจากต่างประเทศ เช่น โครงการ Lambeth Early Onset (LEO) Service ในสหราชอาณาจักร และ Early Psychosis Prevention and Intervention Centre (EPPIC) ในออสเตรเลีย ได้พิสูจน์แล้วว่าการให้ความรู้แก่สังคม การทำงานร่วมกับครอบครัว และการให้บริการแบบบูรณาการตั้งแต่ระยะเริ่มต้น สามารถลดระยะ DUP และเพิ่มอัตราการฟื้นตัวของผู้ป่วยได้อย่างมีนัยสำคัญ⁵

แนวทางการลดการตีตรา

การแก้ปัญหาการตีตราต้องทำทั้งในระดับบุคคล ครอบครัว และสังคม เช่น

• ให้ความรู้แก่สาธารณะ ผ่านสื่อหรือกิจกรรมชุมชน เพื่อสร้างความเข้าใจว่าโรคจิตเวชรักษาได้
• ฝึกอบรมบุคลากรสุขภาพให้เข้าใจแนวทางการดูแลที่มุ่งเน้นการฟื้นคืนศักยภาพของผู้ป่วย (recovery-oriented care) และใช้ภาษาที่ไม่ตีตรา
• สนับสนุนครอบครัวและกลุ่มเพื่อนช่วยเพื่อน (peer support groups) เพื่อสร้างความมั่นใจและแรงสนับสนุนแก่ผู้ป่วย

ตัวอย่างในประเทศไทย เช่น โครงการ “ลดการตีตราผู้ป่วยจิตเวชในชุมชน” ของกรมสุขภาพจิต (2562) ซึ่งจัดอบรมให้ อสม. ครอบครัว และผู้นำชุมชนเข้าใจเรื่องโรคจิตเภท ผลการประเมินพบว่าความเข้าใจและทัศนคติเชิงบวกต่อผู้ป่วยเพิ่มขึ้นอย่างมีนัยสำคัญ (กรมสุขภาพจิต, 2562)⁶

เมื่อเราเริ่มมองผู้ป่วยจิตเวชไม่ใช่ด้วย “ความกลัว” แต่ด้วย “ความเข้าใจ” เรากำลังปลดล็อกโอกาสในการเยียวยา ไม่เพียงต่อเขาแต่ต่อสังคมเพราะในที่สุดแล้ว การรักษาที่แท้จริงไม่ได้เริ่มจากยา แต่เริ่มจาก “หัวใจที่ไม่ตีตรา”

เอกสารอ้างอิง

1. Corrigan, P. W., & Watson, A. C. (2002). Understanding the impact of stigma on people with mental illness. World Psychiatry, 1(1), 16–20.
2. Clement, S., et al. (2015). What is the impact of mental health-related stigma on help-seeking? Psychological Medicine, 45(1), 11–27.*
3. Pitakchinnapong, N., & Rhein, D. (2019). Exploration of the causation of stigmatization of mental illness in Thailand: Perceptions of Thai university students. Computers in Human Behavior Reports, 2, 100024.
4. Sartorius, N. (2007). Stigma and mental health. The Lancet, 370(9590), 810–811.
5. McGorry, P. D., Killackey, E., & Yung, A. (2008). Early intervention in psychosis: Concepts, evidence and future directions. World Psychiatry, 7(3), 148–156.
6. กรมสุขภาพจิต. (2562). รายงานผลการดำเนินโครงการลดการตีตราผู้ป่วยจิตเวชในชุมชน. กระทรวงสาธารณสุข.